دراویش گنابادی؛ چه می‌گویند و چه می‌خواهند؟

درگیری تازه میان دراویش گنابادی با نیروهای امنیتی در پی اعلام احتمال بازداشت «نورعلی تابنده»‌ در حالی پایان گرفت که مسئولان گفتند بازداشتی در کار نخواهد بود. صدها نفر از دراویش با تجمع مقابل منزل «قطب دراویش گنابادی»‌ نیروهای امنیتی و لباس‌شخصی را فراری دادند. به گفته‌ی خودشان نورعلی تابنده «خط قرمز» آن‌هاست.

به گزارش حقوق بشر در ایران بنقل از ایران وایر ، عقبه‌ی «سلسله نعمت‌اللهی گنابادی»‌ به قرن هشتم هجری و «شاه نعمت‌الله ولی» برمی‌گردد. او قطب «دراویش نعمت‌اللهی» و عرفای آن سده بود که پیروان بسیاری را تحت تأثیر خود قرار داد. «دراویش گنابادی» معروف‌ترین سلسله آن‌ها در عصر حاضر هستند که می‌گویند به «صلح»، «آرامش»، «امنیت»‌ و «برابری» باور و از «خشونت» و «سیاست» پرهیز دارند. این سلسله‌ی اولیا نیز به ائمه و امامان شیعیان می‌رسد. به عقیده آن‌ها «برای رسیدن به حقیقت باید طریقت و شریعت همراه هم شوند.» طی این طریق هم، بدون داشتن «راهنما» و «مرشد» امکان‌پذیر نیست. در حال حاضر «نورعلی تابنده» مرشد و پیر دراویش گنابادی است. «نورعلی تابنده» دکترای حقوق دارد و در دو حکومت شاهنشانی و جمهوری اسلامی، وکالت بسیاری از چهره‌های منتقد و مخالف حکومت‌ها را برعهده داشته است. وی از مؤسسین جمعیت دفاع از آزادی بوده و چهره‌ای نزدیک به طیف «ملی‌ـمذهبی» و «نهضت آزادی» که نامش در میان نامه‌ی ۹۰ امضایی به «اکبر هاشمی‌ رفسنجانی» بود. او به همین خاطر ۸ ماه زندانی شد و در همین مدت همسرش را از دست داد. او پیش از انقلاب وکیل چهره‌هایی چون «آیت‌الله پسندیده» برادر آیت‌الله خمینی و «آیت‌الله طاهری» امام جمعه اصفهان بود. یکی از مهم‌ترین موکلان او پس از انقلاب، «عباس امیرانتظام» بود. تابنده در دولت مهدی بازرگان، معاون ارشاد و معاون وزیر دادگستری بود و در سال ۱۳۵۹ به خواست خود بازنشسته شد. سال ۱۳۷۵ در پی درگذشت «محبوبعلیشاه» قطب پیشین دراویش گنابادی، به وصیت او، جانشینش شد. حالا دراویش گنابادی پای حفظ سلامت و امنیت او ایستاده‌اند و می‌‌گویند: «حاضریم از جانمان هم بگذریم.»

پیروان «نورعلی تابنده» پنج روز در هفته در جلسه‌های صبحگاهی او شرکت می‌کنند و به سخنرانی‌هایش گوش می‌دهند. این جلسات پنج‌شنبه‌‌ها و جمعه‌ها در شب نیز برقرار است و حضور برای عموم فراهم است؛ چه درویش و چه دیگران. شب‌های دوشبنه و جمعه نیز مجالس درویشی در سراسر ایران و حتی دیگر کشورها برگزار می‌شود. آن‌ها آداب و رسوم خاصی ندارند و حتی لباس مشخصی نمی‌پوشند. آن‌ها همواره می‌گویند صرفاً به «صلح»، «دوستی» و «مهربانی» فکر و رفتار می‌کنند و نه به فکر «حکومت‌داری» هستند و نه به‌عنوان گروهی صوفی، به دنبال سیاست. البته که طبق بیانات «نورعلی تابنده» همه‌ی دراویش در زندگی فردی و اجتماعی خود آزادند. آن‌ها همواره گفته‌اند از جهت‌گیری‌های سیاسی به دور بوده‌اند اما مقابل «ظلم» می‌ایستند و البته «برای مهم‌ترین سؤال بشر پاسخ دارند.»

به عقیده شخصی کسری نوری از دراویش گنابادی، سؤال و دغدغه هر انسانی به شعر مولانا برمی‌گردد که «از کجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟»‌ اما دراویش معتقدند جواب این سؤال را دارند، برای همین هدف زندگی‌شان مشخص است:‌ «فرق ما با دیگران شاید این باشد که ما می‌دانیم از زندگی‌مان چه می‌خواهیم و برای چه زنده هستیم. کردار و اعمال ما بر تئوری‌هایمان منطبق است. آنچه را می‌گوییم انجام می‌دهیم. یعنی رسیدن به حقیقت با رهبری دکتر تابنده در مسیری از شفقت، برابری و دوستی.»

درویش بودن موروثی نیست، تبلیغی هم ندارد. احکام شیعه را دنبال می‌کند، مثل نماز پنج‌گانه و روزه در ماه رمضان اما هرآن‌کس که بخواهد به آن‌ها بپیوندد باید به دیدار نورعلی تابنده برود. اگر او تشخیص دهد که آن فرد به یقین قلبی رسیده است، تأیید می‌کند که زین‌پس درویش خواهد بود. «طالب‌ها» باید پیوستن به دراویش را از «نورعلی تابنده» طلب کنند.

به گفته کسری نوری، سلوک و تفکر دراویش گنابادی از آموزه‌های حقوقدانی است که در دو دهه‌ی گذشته قطب دراویش بوده:‌ «امروزه بسیاری از اندیشمندان و متفکران دنبال راه گریز از خشونت‌طلبی و افراطی‌گری هستند که در دنیا گسترده شده است. آن‌ها برای پیدا کردن پاسخ به مطالعه تصوف روی آور‌ده‌اند. هرکس که بخواهد به دراویش بپیوندد با دکتر تابنده بیعت می‌کند و ایشان تأکید دارد دراویش گنابادی در فعالیت‌های اجتماعی آزادند و آزادانه تصمیم می‌گیرند.»

اگرچه جزوه‌های سخنرانی‌ها و آموزه‌های «نورعلی تابنده» از جمله مهم‌ترین متون مرجع دراویش گنابادی است و برایشان مصداق به‌شمار می‌آید، مثل کتاب «طریقت، شریعت و حقیقت‌» که از صحبت‌های او جمع‌آوری شده است. اما برخی متون دیگر مثل «پند صالح» که تألیف «صالحعلیشاه» پدر «نورعلی تابنده»‌ است به‌عنوان یک «مانیفست» همچنان مورد توجه دراویش گنابادی است. تأکید آن‌ها به دوری از «خشونت» و «سیاست» است. اما «نورعلی تابنده» مدتی هم در دستگاه حکومتی نقش داشت. همان‌وقت که در وزارت ارشاد و دادگستری فعالیت می‌کرد.

کسری نوری توضیح می‌دهد که اگرچه دراویش گنابادی جمعیت منسجمی هستند و به سلسله‌ی «اولیای الهی» از زمان «آدم» تا «محمد» پیامبر اسلام، باور دارند و گفته شده آن‌ها در سیاست دخالت نمی‌کنند اما «یک درویش به‌عنوان یک فرد و شهروندی آزاده در سیاست برای رسیدن به صلح و آرامش و امنیت می‌توانند قدم بردارد. چراکه هرکس نیاز به تدبیر امور زندگی خود دارد که با سیاست الهی، آزادگی و صلح در پیوند است. اما مکتب درویشی به دنبال حکومت نیست. مشهور است که حکومت بر گِل است. این ارزشی برای ما ندارد. پیر ما بر دل‌های ما حکومت کرده است و محبوبیتش بین مردم افزوده شده است. ما نیازی به حاکمیت نداریم و با آن سر سازگاری نداریم. اگرچه بسیاری مثل «خواجه نصیرالدین طوسی» نمونه‌هایی هستند که وزیر و وکیل و رئیس بوده‌اند و سلطنت می‌کردند اما درویش بوده‌اند. اما دغدغه ما حکومت نیست. دکتر تابنده هم همیشه در مقام دفاع بوده است.»

بسیاری معتقدند دلیل فشارهای اجتماعی بر دراویش گنابادی همین است که آن‌ها منسجم هستند و ممکن است این انسجام را به بدنه جامعه بکشانند، انسجامی مقابل حکومت جمهوری اسلامی.

متأثر از همین انسجام بود که آنها همواره به سختی و سرعت در برابر بازداشت «نورعلی تابنده» مقاومت کردند: «ما جانانه در این شرایط دفاع می‌کنیم. اما دفاع و مقاومت ما به سمت سوءاستفاده نمی‌رود بلکه همان امنیتی را که می‌خواهیم، برقرار می‌کنیم. برای دفاع از حریم اعتقادی‌مان تا پای جان دفاع می‌کنیم؛ حتی اگر با اسلحه مقابل ما بایستند.»

برخی از منتقدان دراویش می‌گویند آن‌ها مقابل آموزه‌های «نورعلی تابنده» سؤال و انتقادی ندارند. برای همین تبعیت دروایش از او را به «ولایت فقیه» تشبیه می‌کنند. در حالی‌که در بسیاری از نوشته‌های تابنده، ولایت مطلقه فقیه زیر سؤال رفته است. کسری نوری توضیح می‌دهد نداشتن انتقاد و سؤال بر مبنای فکریِ آن‌ها استوار است: «امور درویشی باطنی است و مربوط به دل. ما ایشان را به‌عنوان پیرمان دوست داریم و به دیدار او می‌رویم. از همین جهت، ایشان برای ما مقدس و دارای احترام است.»

به باور این درویش گنابادی، طبق همین آموز‌ه‌ها، همواره در مقابل «ظلم» باید ایستاد:‌ «ما دفاع از عقیده‌مان را واجب می‌دانیم. پرهیز از خشونت به مثابه یک مرام برای ماست. یعنی ما هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنیم طرف مقابل ما هم انسان است. اگر از روی نادانی کاری می‌کند به‌هرحال جاهل است. برای همین رعایت می‌کنیم. شرط درویشی آدم بودن است. لباس و شغل توفیری ندارد. در سال ۹۳ وقتی دراویش گنابادی را به خون کشیدند و مورد ضرب و شتم قرار دادند دکتر تابنده گفت برادران جاهل و نادان. پس کسی که دفاع می‌کند هم فراموش نمی‌کند که طرف مقابل‌ او یک انسان است. دفاع هم اخلاق‌مدارانه و انسان‌دوستانه است. در حمله‌ای که به تازگی صورت گرفت هیچ کسی آسیب ندید. نوعی پاسخ به حاکمیت بود که ما از هیچ‌چیزی نمی‌گذریم و ایشان خط قرمز ماست.